Pakistanda təsərrüfatın təşkili - FOTO

Pakistanda iqtisadiyyatın liberallaşdırılması proqramı Ölkə iqtisadiyyatına qoyulan daxili və xarici investisiyalar

➤ Pakistanda təsərrüfatın inkişaf tarixi və müstəqillikdənsonrakı mərhələ Pakistan təsərrüfatının strukturu.

Pakistanda kənd təsərrüfatı iqtisadiyyatın aparıcı sahəsi kimi ➤ Müstəqillik illərində əsası qoyulmuş ölkə sənayesi

Müstəqillik dövründə son dərəcə zəif və kövrək bir iqtisadiyyatı miras qoyduğundan, genişlənmiş Pakistanın iqtisadi sağ qalma perspektivləri olduqca qaranlıq görünürdü. 80 faizdən çoxu kiçik fermerlər, qalanları isə dükançılar və sənətkarlar idi. Müstəqillik əldə etdikdən sonra Hindistandan daha səkkiz milyon müsəlmanlar axın etdi ki, bunlar yoxsul kəndlilər olmaqla, heç biri ixtisaslı texniki və ya iş adamı deyildilər. Ölkədə bir neçə pambıq zavodu, sement zavodu, dəmir yolu təmiri sexləri istisna olmaqla, adına layiq böyük sənaye yox idi. Bölünmə zamanı Pakistana ayrılan maliyyə vəsaitləri Hindistanın Ehtiyat Bankı tərəfindən verilmədi və dövlət qulluqçularının maaşları bir neçə zəngin müsəlman iş adamı tərəfindən ödənildi. LIFE jurnalı 1948-ci il yanvar sayında Pakistanın iqtisadi cəhətdən özünü saxlaya bilməyəcəyi üçün altı ay ərzində dağılacağını proqnozlaşdırmışdı. Belə bir sarsıntılı başlanğıcdan Pakistan (2022-ci il statistikasına əsasən) bu gün təxminən 1500 milyard ÜDM (PPP dolları) və adambaşına düşən gəliri 6672 ABŞ dolları ilə dünyanın 24-cü ən böyük iqtisadiyyatıdır. Rəsmi məzənnə baxımından adambaşına düşən gəlir 1947-ci ildəki 100 dollarla müqayisədə 1700 dollar təşkil edir. Pakistanın Ümumi artım rekordu olduqca təsir edici olmuşdur, orta hesabla, son altı onillikdə iqtisadiyyat illik 5 faizdən bir qədər yuxarı sürətlə böyüdü. Adambaşına hesablasaq, illik artım tempi 2,5 faiz olub. Nəticə etibarilə, yoxsulluq halları 40 faizdən təxminən 20 faizə qədər iki dəfə azalıb. İlk dörd onillikdə 1950-1990-cı illərdə Pakistan inkişaf etməkdə olan dünyanın ən sürətlə inkişaf edən iqtisadiyyatları arasında idi. 2016-cı ilə qədər Pakistan fermerləri 200 milyon insanın buğda, düyü, şəkər, südün daxili ehtiyaclarını adambaşına daha yüksək istehlak səviyyəsində təmin etməklə yanaşı, dünyanın qalan hissəsinə buğda və düyü ixrac edə bildilər. Pakistan dünyanın dördüncü an böyük düyü ixracatçısı kimi ortaya çıxdı.

Pakistanda ticarətin liberallaşdırılması tempi digər inkişaf etməkdə olan ölkələrlə müqayisədə kifayət qədər qeyri-müntəzəm olmuşdur. Ticarətin liberallaşdırılmasının yeni dövrü 1989-cu ildə başladı. Liberallaşdırılmasına mane olan bir sıra aspektlər var idi, o cümlədən ölkənin gəlir mənbəyi kimi tariflərdən asılılığı, qeyri-qanuni ticarət halları və aralıq malların idxalından asılılığı və.s Hökumət daha azad iqtisadiyyata doğru bir sıra addımlar atdı və tədricən ölkədə hərtərəfli makroiqtisadi və struktur islahatları həyata keçirdi, məsələn, sabit məzənnədən çevik məzənnə siyasətinə keçid, özəlləşdirmə siyasəti, subsidiyaların ləğvi, tariflərin aşağı salınması və s. edildi.

Kənd təsərrüfatı Pakistan iqtisadiyyatının yeganə ən böyük sektoru olaraq qalır. Kənd təsərrüfatı istehsalı 1947-ci ildəki bir milyon toya ilə müqayisədə 14 milyon toyadan çox pambıq pik səviyyəsinə çatmaqla kənd təsərrüfatı istehsalı beş dəfədən çox artmışdır. Pakistan dünyanın aparıcı tekstil ixracatçılarından biri kimi çıxış etmişdir. Baxmayaraq ki, müstəqillik əldə etdikdən sonra Pakistan çətin vəziyyətlərlə üzləşməli oldu. Belə ki, müstəqilliyini yenicə qazanmış, heç bir sənaye bazası olmayan Pakistan səkkiz milyon qaçqını reabilitasiya etməli və qəbul etməli oldu, bu da ümumi əhalinin demək olar ki, dörddə biri idi. 1965-ci ildə daha böyük və güclü qonşu ilə müharibə aparmalı oldu, 1971-ci ildə şərq qanadını itirdi, 1970-ci illərdə bütün əsas sənayelər, banklar və təhsil müəssisələri milliləşdirildi. 1980-ci illərdə ölkə Sovet İttifaqına qarşı Əfqanıstan 

müharibəsində iştirak etdi va bu, bãi sial və geosiyasi nəticələrə səbəb oldu. Pakistan hökümətinin maliyyə şöbəsinin 2021-2022-ci il iqtisadi tətqiqatına əsasən 2022-ci maliyyə ili arzinda kand təsərrüfatı sektoru 4,40 faiz nəzarəçarpacaq artım qeyd edərək 3,5 faizlik hədəfi və keçən ilki 3,48 faizlik artımı üstələyib. Bu artım əsasən yüksək məhsuldarlıq, məhsulların qiymətləri və dəstəkləyici hökumət siyasəti, sertifikatlaşdırılmış toxumların, pestisidlərin va kand təsərrüfatı kreditlərinin daha yaxşı olması ilə şərtlənir. Ümumilikdə, Pakistanın təxminən dörddə biri əkin sahələridir, baxmayaraq ki, bunun yalnız kiçik bir hissəsi daimi əkinlərdə (təxminən 1 faiz) va ya daimi otlaqlarda (6 faiz) var. Ölkə ərazisinin təxminən 5 faizi meşələrlə örtülüdür.

Buna baxmayaraq, kənd təsərrüfatı, meşə təsərrüfatı və balıqçılıq hələ də işçi qüvvəsinin ən böyük hissəsinin məşğulluğunu və əhalinin daha da böyük hissəsinin dolanışıq mənbəyini təmin edə bilir. 1959, 1972 və 1977-ci illərdə həyata keçirilən torpaq islahatı proqramları maksimum və minimum ərazi hədləri tətbiq etməklə geniş miqyası, tez-tez yoxa çıxan torpaq mülkiyyəti və kiçik təsərrüfatların həddindən artıq parçalanması problemlərini həll etməyə başladı.

Kənd təsərrüfatının kommersiyalaşdırılması (iqtisadi mənfəətə çevrimə) həm də torpaqların kifayət qədər geniş miqyasda köçürülməsi ilə nəticələndi. Kənd təsərrüfatı torpaqlarının mülkiyyəti orta təbəqədən olan fermerlər arasında cəmləşdi. İnkişaf planlarında kand təsərrüfatı sahəsinə göstərilən diqqət çoxəsrlik əkinçilik texnikasında bəzi köklü dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Suvarma və şoranlığa nəzarət üçün boru quyularının tikintisi, kimyəvi gübrələrdən və elmi cəhətdən seçilmiş toxumlardan istifadə edilməsi, təsərrüfat texnikasının mərhələli şəkildə tətbiqi məhsuldarlığın nəzərəçarpacaq dərəcədə artmasına səbəb olmuşdur. Nəticədə, Pakistan 1960-cı illərin sonlarında "Yaşıl İnqilab" kimi tanınan hadisə ilə üzləşdi, bir hissəsi Şərqi Pakistana (Banqladeş) göndərildi və qismən də ixrac edildi. Milli stapel olan buğda ilə özünü təmin etmək təxminən 1970-ci ilə qədər əldə edildi. Pambıq istehsalı da artdı, bu da yerli toxuculuq və yeməli pambıq toxumu yağlarının istehsalına əlavə edildi. Düyü ikinci əsas qida məhsuludur və ölkənin mühüm ixrac məhsullarından biridir. Böyük yerli şəkər subsidiyaları şəkər qamışı istehsalının artmasına ilk növbədə cavabdeh olmuşdur. Digər bitkilərə noxud, mirvari darı (bajra), qarğıdalı (qarğıdalı), kolza və xardal, həmçinin soğan, bibər və kartof daxil olmaqla müxtəlif bağ bitkiləri daxildir. Pakistan iki vegetasiya mövsümünün, rabi (yaz məhsulu) və kharif (payız məhsulu) olmasından çox faydalanır. Heyvandarlıq mühüm yerli və ixrac məhsulları təmin edir.

Heyvandarlığa iribuynuzlu mal- qara, camış, qoyun, keçi, dəvə və ev quşları daxildir. Bu heyvanlar yerli istehlak üçün ət və süd məhsulları, həmçinin xalçaçılıq sənayesi üçün yun və ixrac üçün dəri və dəri sənayesi üçün dərilər təmin edir.

Meşə təsərrüfatının milli gəlirə töhfəsi cüzi olaraq qalır, lakin balıqçılığın töhfəsi artmışdır. Balıqçılıq fəaliyyətinin mərkəzi Kəraçidə yerləşir və omar və digər qabıqlı balıqların bir hissəsi ixrac edilir.

Çay suyundan ölkənin böyük ərazilərində kənd təsərrüfatı sahələrinin suvarılması üçün istifadə olunur. Bəlucistan yaylasında təpələrin ətəyində yeraltı suları toplayan və onu tarlalara və kəndlərə daşıyan yeraltı kanallardan və qalereyalardan ibarət olan qanat (və ya kariz) sistemi adlı diqqətəlayiq yerli suvarma üsulu var. Su kanallardan uyğun fasilələrlə tarlalara batırılan vallar vasitəsilə çəkilir. Kanallar yerin altında olduğundan buxarlanma ilə suyun itkisi minimuma endirilir.

Ticarətin liberallaşdırılması siyasətləri kənd təsərrüfatı sektoruna təsir edir və bu da öz növbəsində kənd təsərrüfatı məhsullarının artım tempinə, ərzaq təhlükəsizliyinə, regional

bərabərliyə, qiymət sabitliyinə, təsərrüfatların gəlirlərinə, rifahına və kənd yaşayış səviyyəsinə təsir göstərir.

Pakistan rupisi 1947-ci ildə Pakistanda dövriyyəyə buraxılıb. İlkin olaraq Pakistan Britaniya Hindistan sikkələrindən və sadəcə üzərində "Pakistan" möhürü olan əskinaslarından istifadə edirdi. 1948-ci ildə yeni sikkələr sekimslar buraxıldı Pakistanın rasmi pul vahidi rupidir. Ölkənin mərkəzi bankı olan Pakistan Dövlət Bankı valyuta emissiyası üzərində səlahiyyətə malikdir. Rupi ən çox məhsul və xidmətlər üçün qəbzlərdə yazılmış Ra harfi ila tamil olunur Rupi Pakistanda "rupi", "rupaya" və ya "rupaye" kimi da tanınır. Bu, "forma, bonzarlik va ya şəkil mənasını verən rpa terminindən gəlir. Pakistan hökümətinin maliyya şöbəsinin 2021-2022- ci il iqtisadi tətqiqatına əsasən inflyasiya 2022-ci ilin iyul-may aylarında istehlak qiymatlars indeksi inflyasiyası ötən ilin eyni dövründəki 8.8 faizə qarı 11,3 faiz təşkil edib. Hal-hazırda 1 dollar 221.56 pakistan rupisinə bərabərdir. Azərbaycan valyutası ilə müqayisədə its 1 Azərbaycan manatı 130.33 Pakistan Rupisinə bərabərdir.

2022-ci maliyyə ilində real ODM artımı 5,97 faiz səviyyəsində qalıb. Böhranın həddindən artıq qeyri-müəyyən nəticəsi inkişaf etməkdə olan iqtisadiyyatlar, xüsusən da Pakistan üçün başqa bir problemdir. Pakistan iqtisadiyyatı kilidləmə ilə nəticalanan pandemiya sohohindan depressiyadan sonra güclü bir bərpa nümayiş etdirdi. 2022-ci maliyys ili üçün real CDM kand təsərrüfatında 4,40 faiz, sənaye sektorunda 7.19 faiz və xidmətlər sektorunda 6,19 faiz artım hesabına 5,97 faiz artım göstərmişdir. Bu artım 2021-ci maliyyə ili üçün qeydə alınan 5,74 facdik artımdan bir qədər yuxarıdır.

Hörmətlə: Pakistanın Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfirinin köməkçisi Vüsal Hümbətzadə.